H παρούσα ανάλυση αφορά στις απόψεις του Τσάρλς Ταίηλορ, σχετικά με την «Ταυτότητα, αυθεντικότητα και επιβίωση. Πολυπολιτισμικές κοινωνίες και κοινωνική αναπαραγωγή» στο βιβλίο; Πολυπολιτισμικότητα. Εξετάζοντας την πολιτική της αναγνώρισης, όπως αυτές σχολιάζονται σε άρθρο του Anthony Appiach.
Χανιά, Ελλάδα
Πρωτοπρεσβύτερος, Νεκτάριος Χριστοδουλάκης
ΕΙΣΑΓΩΓΗ
Το άρθρο του AnthonyAppiach σκοπό έχει να σχολιάσει τις απόψεις του CharlesTaylor πάνω σε ζητήματα συλλογικής και ατομικής ταυτότητας, χωρισμένα σε τρεις ενότητες: ταυτότητα, αυθεντικότητα και επιβίωση. Προτού περάσουμε όμως στην ανάλυση των θεωριών του είναι νομίζω χρήσιμο να παρουσιάσουμε εν συντομία τις απόψεις του Taylor στην «Πολιτική της Αναγνώρισης».[2]
Ο Taylor βλέπει την ανοχή της διαφορετικότητας ως ένα θεμελιώδες χαρακτηριστικό της πολυπολιτισμικότητας σε μια δημοκρατική κοινωνία. Σε μια δημοκρατία, όλοι οι πολίτες μοιράζονται τα θεμελιώδη δικαιώματα όπως η ελευθερία της έκφρασης, η θρησκευτική ελευθερία, το δικαίωμα να έχει ο καθένας τις δικές του πολιτιστικές παραδόσεις. Η πλειοψηφία έχει τεθεί υπό την ηθική υποχρέωση να διασφαλίσει τις μειονότητες από κάθε είδους πιέσεις και προσπάθειες για περιθωριοποίηση και εξομοίωση. Όμως, η υποχρέωση της πλειοψηφίας δε σταματά εδώ. Επειδή η κοινωνική αναγνώριση είναι ουσιώδους σημασίας για τη διαλογική κατασκευή της ταυτότητας, η θετική κοινωνική αναγνώριση είναι μια βασική ανάγκη.Μία αρνητική κοινωνική εικόνα συμβάλει στη δημιουργία στερεοτύπων και στην περιθωριοποίηση αυτών των ατόμων. Γι’ αυτό ο Taylor υποστηρίζει πως όλοι πρέπει να αντιμετωπίζονται με ισότιμο σεβασμό. Σύμφωνα με την ηθική της αυθεντικότητας, όλοι οι άνθρωποι έχουν δικαίωμα δημόσιας κοινωνικής αναγνώρισης γι’ αυτό που είναι.[3] Οι κάθε είδους διαφορετικότητες δεν αρκεί να είναι μόνο ανεκτές, αλλά στην πραγματικότητα πρέπει να εκτιμώνται για το δικό τους καλό.
ΤΑΥΤΟΤΗΤΑ
Την αποτίμηση της διαφοράς έρχεται στο σημείο αυτό να σχολιάσει και ο Appiach. Αρχικά αναγνωρίζει τη φαινομενική αντίφαση μιας κατάστασης στην οποία αξιολογούμε τα άτομα επειδή αυτά ενσωματώνουν κάποια κατηγορία της συλλογικής ταυτότητας (είναι δηλαδή γυναίκες, ανάπηροι, μαύροι, ομοφυλόφιλοι, Εβραίοι κ.τ.λ.). Όσον αφορά αυτές τις ταυτότητες είναι συνήθως συλλογικές κοινωνικές ταυτότητες (έμφυλη, «φυλετική», σεξουαλική, θρησκευτική) και σχηματίζονται μέσω της αναγνώρισης (ή της απουσίας της αναγνώρισης).[4] Όμως το σημείο στο οποίο εστιάζει ο Taylor είναι η σχέση της ατομικής με τις παραπάνω συλλογικές ταυτότητες και είναι η εξής: η ατομική ταυτότητα αποτελείται από μία συλλογική διάσταση που τέμνει τις συλλογικές ταυτότητες ενός ατόμου και από μια προσωπική διάσταση που συγκροτείται από άλλα ηθικά στοιχεία.[5]
ΑΥΘΕΝΤΙΚΟΤΗΤΑ
Για τον Taylor οι ρίζες της αυθεντικότητας βρίσκονται στους Ρομαντικούς φιλοσόφους και ιδιαίτερα στον Herder,[6] ο οποίος υποστήριζε πως κάθε άτομο έχει το δικό του πρωτότυπο τρόπο με τον οποίο μπορεί να είναι άνθρωπος. Ο Taylor επηρεασμένος από τις απόψεις αυτές του Herder συνεχίζει: Με βάση αυτόν τον τρόπο οφείλει ένας άνθρωπος να ζήσει τη ζωή του και όχι μιμούμενος τη ζωή κάποιου άλλου. Το ζήτημα, δηλαδή, της αυθεντικότητας για τον Taylor έρχεται στην επιφάνεια μέσα από την εξέταση της ατομικής ταυτότητας. Ωστόσο, όπως επισημαίνει ο Appiach, ο Taylor δεν αποδέχεται την αντι-συμβατική διάσταση των ρομαντικών για την αυθεντικότητα που υποστηρίζει πως για να υπάρξει ένας προσωπικός τρόπος ύπαρξης ενός ατόμου πρέπει αυτό να συγκρουστεί με την οικογένεια, την κοινωνία, με οτιδήποτε δηλαδή θεωρείται συμβατικό και προσπαθεί να τους επιβάλει μία ψεύτικη-πλαστή ταυτότητα.. Για εκείνον, η ατομική ταυτότητα διαμορφώνεται διαλογικά· και δεν πρόκειται μόνο για έναν διάλογο μεταξύ ατόμων, αλλά για μία δυναμική που διαμορφώνεται μέσα από τις αντιλήψεις που έχουν οι άλλοι για το άτομο και τις ιδέες και πρακτικές που προσλαμβάνει αυτό από τον ευρύτερο κοινωνικό περίγυρο. Η αλληλεπίδραση, ο διάλογος με άλλα λόγια αυτών των δύο συνιστωσών συγκροτούν την ατομική ταυτότητα ενός ανθρώπου. Στο σημείο αυτό, ο Appiach σημειώνει πως η θεωρία περί διαλόγου δεν είναι αποδεκτή από όλους παραθέτοντας ως παράδειγμα τη διαμόρφωση της αφροαμερικανικής ταυτότητας στις Ηνωμένες Πολιτείες της Αμερικής: ένας μαύρος ομοφυλόφιλος άνδρας δε διαμορφώνει την ταυτότητά του μόνο από την Αφρο-Αμερικανική κοινωνία, τον πολιτισμό και τη θρησκεία, αλλά και από την αμερικανική κοινωνία και τους θεσμούς.[7] Η ταυτότητα δηλαδή των Αμερικανών αφρικανικής καταγωγής δε διαμορφώνεται μόνο μέσα από το διάλογο με άλλους μαύρους, ούτε επιζητά απλά και μόνο την αναγνώριση της ύπαρξης των μαύρων από τη «λευκή κοινότητα» (όπως θα υποστήριζε ένας μαύρος εθνικιστής) αλλά η αμερικανική κοινωνία διαπλάθει τη συλλογική διάσταση της προσωπικής ταυτότητας των μαύρων στις Ηνωμένες Πολιτείες Αμερικής.[8] Η επίδραση που έχουν αυτές οι εξωτερικές επιρροές γίνονται αντιληπτές όχι ως μηχανισμοί που αποκαλύπτουν έναν αυθεντικό εαυτό που ήταν επισκιασμένος από διακρίσεις· αντίθετα, ο Appiach χρησιμοποιεί τον όρο «σενάρια ζωής» μεταξύ των οποίων είμαστε ελεύθεροι να επιλέξουμε αν και δεν είμαστε ελεύθεροι να επιλέξουμε τις επιλογές που έχουμε στη διάθεσή μας. Φτιάχνουμε τους εαυτούς μας με βάση τις επιλογές που μας διατίθενται από την κοινωνία και τον πολιτισμό μας. «Προβαίνουμε σε επιλογές, αλλά δεν καθορίζουμε το σύνολο των δυνατών επιλογών μας». Αφού λοιπόν, εμείς κατασκευάζουμε τον εαυτό μας, η ρητορική της αυθεντικότητας που υποστηρίζει πως όλοι μας έχουμε κρυμμένο έναν πραγματικό εαυτό που περιμένει να αναδυθεί, είναι λάθος. Όπως αναφέραμε και παραπάνω, κατά τον Appiach ο εαυτός ούτε προϋπάρχει ούτε δημιουργείται, αλλά διαμορφώνεται από τις επιλογές μας με βάση το πολιτισμικό και κοινωνικό υπόβαθρο του καθενός από μας.
[9]
ΕΠΙΒΙΩΣΗ
Όσον αφορά το θέμα της επιβίωσης, ο Appiach διαφοροποιείται από την άποψη του Taylor.[10] Ο τελευταίος πιστεύει πως στις σύγχρονες κοινωνίες δεν υπάρχει απλά έντονη η επιθυμία για επιβίωση της πολιτιστικής παράδοσης, αλλά αξιώνει και την «αδιάκοπη παρουσία αυτής της πολιτισμικής παράδοσης στο διηνεκές». Με άλλα λόγια δηλαδή, ο Taylor θεωρεί βέβαιο πως όλες οι επόμενες γενιές θα κατάγονται από τον σημερινό πληθυσμό. Για να συμβεί κάτι τέτοιο, απαραίτητα στοιχεία είναι τα ήθη, τα έθιμα και η γλώσσα που θα περνάνε από τη μία γενιά στην επόμενη. Σε αυτό το σημείο ο Appiach αρχίζει να διαφοροποιείται από τον Taylor. Θεωρεί δύσκολη τη διαδικασία επιβίωσης και την ταυτόχρονη ανάγκη σεβασμού της αυτονομίας των μελλοντικών γενεών. Για να τεκμηριώσει τον ισχυρισμό του παρουσιάζει ως παράδειγμα το φαινόμενο των οικογενειών ινδικής καταγωγής που ζουν στη Βρετανία να παντρεύουν τις κόρες τους με συνοικέσιο με άτομα της ίδιας εθνικότητας, στην προσπάθειά τους να διατηρήσουν την πολιτιστική τους κληρονομιά και παράδοση καταπατώντας τις ηθικές αρχές της αυτονομίας, της ισότητας στην αξιοπρέπεια αλλά και το δικαίωμα αυτών των κοριτσιών στην επιλογή. Ο Appiach γενικεύει την περίπτωση αυτή λέγοντας πως αν αυτό ισχύει σε μια ατομική περίπτωση, μπορεί εξίσου να ισχύει και για μία ολόκληρη γενιά που ανήκει σε μια εθνοτική ομάδα και επιχειρεί να επιβάλει έναν τρόπο ζωής στην επόμενη γενιά.. Σπεύδει ωστόσο, να διευκρινίσει ότι σε γενικές γραμμές η επιβίωση και η αυτονομία δεν είναι δύο έννοιες τελείως ασύμβατες. Αν συνέβαινε κάτι τέτοιο, καμία φιλελεύθερη κοινωνία δε θα επιβίωνε περισσότερο από μία γενιά.[11] Όπως ο ίδιος ο Appiach περιγράφει, η ουσία του θέματος είναι μία κοινωνία να δημιουργήσει ένα πολιτισμό που οι απόγονοί της θα θέλουν να διατηρήσουν. Όπως υποστήριξε και προηγουμένως, δεν υπάρχει κάπου κρυμμένο ένα αυθεντικό κομμάτι του εαυτού μας, συνεπώς όταν ένα παιδί γεννιέται και αναπτύσσεται είναι χρέος τόσο της οικογένειας όσο και της κοινωνίας και της εκπαιδευτικής κοινότητας να βοηθήσει τη νέα γενιά να αυτοδημιουργηθεί με βάση τις αρχές και τις πολιτισμικές αξίες που έχει λάβει ως κληροδότημα από τις προηγούμενες. Παρόλα αυτά, συνεχίζει ο Appiach, πρέπει μία κοινωνία να είναι προσεκτική, να μην οδηγηθεί σε έναν διαδικαστικό φιλελευθερισμό, σε έναν φιλελευθερισμό δηλαδή, που θα είναι έτοιμος να στρατευτεί σε ένα δόγμα. Η κοινωνία δεν είναι απλώς υποχρεωμένη να προστατεύσει το δικαίωμα των ατόμων να ζουν την "αυθεντικότητά" τους , αλλά και να λάβει μέτρα για να διασφαλίσει τη διατήρηση των κοινοτήτων που ορίζονται από τη διαφορετικότητά τους.
Με βάση όλα τα παραπάνω και την άποψη του Taylor για το ότι η ταυτότητα διαμορφώνεται διαλογικά, ο Appiach αναρωτιέται αν μπορούμε να είμαστε ικανοποιημένοι με τις ταυτότητες που συγκροτούνται με αυτόν τον τρόπο. Ο Appiach στο τέλος του κεφαλαίου διαφωνεί εν μέρει με τα όσα υποστηρίζει ο Taylor για τις εθνικές κοινότητες του Κεμπέκ[12] και το δικαίωμα τους να διαφυλάξουν την εθνική τους ταυτότητα με το να διδάσκονται τα παιδιά τη γαλλική γλώσσα. Πιστεύει πως κάτι τέτοιο δε διευρύνει τις δυνατότητες αυτοδιάθεσης αλλά δημιουργεί ένα προδιαγεγραμμένο σενάριο ζωής συλλογικών δικαιωμάτων για τα άτομα των μειονοτικών κοινοτήτων. Δέχεται, βέβαια, ότι αυτό ισχύει όχι μόνο στις εθνοτικές ομάδες αλλά και σε όλες τις περιπτώσεις άλλων μειονοτήτων (μαύρων, ομοφυλοφίλων). Τεκμηριώνοντας το επιχείρημά του τονίζει πως στις περισσότερες περιπτώσεις οι συλλογικές ταυτότητες (είτε πρόκειται για εθνοτικές, φυλετικές, σεξουαλικές) κατασκευάζονται με βάση τη γνώμη που έχει μια κοινωνία για το πώς συμπεριφέρνονται οι άνθρωποι που έχουν τέτοιου είδους ταυτότητες (οι μαύροι, οι ομοφυλόφιλοι κ.α.). Με άλλα λόγια δηλαδή, τα άτομα που ανήκουν στις κατηγορίες των ομοφυλοφίλων, των έγχρωμων, των γυναικών κ.τ.λ. συμπεριφέρνονται, οι περισσότεροι τουλάχιστον, με έναν συγκεκριμένο τρόπο, τον τρόπο που η κοινωνία πιστεύει ότι συμπεριφέρνονται τα άτομα αυτής της ομάδας, δημιουργώντας πρότυπα συμπεριφοράς, καθιστώντας τη συλλογική τους ταυτότητα τμήμα της ατομικής τους ταυτότητας και μειώνοντας τις επιλογές τους και την πιθανότητα για θετική κοινωνική αναγνώριση. Αυτή, όμως η στάση, περιορίζει την αυθεντικότητα που προτείνει το να εκφράζει κανείς αυτό που πραγματικά είναι και έρχεται σε αντίθεση με την ηθική της αυθεντικότητας που προκρίνει να εκφράζει ο καθένας αυτό που πραγματικά είναι. Φυσική απόρροια μια τέτοιας συμπεριφοράς είναι να ομογενοποιηθεί το δείγμα της πολιτιστικής διαφοράς μετατρέποντας την πολιτική της αναγνώρισης σε αυτό που αποκαλεί, πετυχημένα νομίζω, ο Appiah «πολιτική του εξαναγκασμού».
[13]
ΕΠΙΛΟΓΟΣ
Καταληκτικά, θα μπορούσε κανείς να υποστηρίξει πως η εργασία αυτή μας έδωσε την ευκαιρία να μελετήσουμε το φαινόμενο της διαφορετικότητας στις δυτικές κυρίως φιλελεύθερες κοινωνίες. Οι απόψεις του Taylor αλλά και τα σχόλια του Appiah πάνω στα ζητήματα της συλλογικής ταυτότητας, της αναγνώρισης, της αυθεντικότητας, της επιβίωσης και της εγγενούς αξίας παρουσιάζουν πως μία κοινωνία αντιμετωπίζει ομάδες «στιγματισμένες» (όπως οι φυλετικές, εθνοτικές, σεξουαλικές ομάδες) αλλά και την ταυτόχρονη ανάγκη και προσπάθεια για θετική και ισότιμη αντιμετώπισή τους. Τέλος, με τη μελέτη του έργου του Taylor και των άλλων ερευνητών σχετικά με το θέμα της Πολυπολιτισμικότητας κατανοήσαμε την αναγκαιότητα αναγνώρισης του σεβασμού της διαφορετικότητας του κάθε ανθρώπου (αλλά και κάθε πολιτιστικής ομάδας) και τις αρνητικές συνέπειες που έχει η τάση για αφομοίωση του «άλλου» στην προσωπική ταυτότητα κάθε πολίτη.
Πρωτοπρεσβύτερος, Νεκτάριος Χριστοδουλάκης
=
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
Τραρλς Ταίηλορ «Πολυπολιτισμικότητα» εξετάζοντας την πολιτική της αναγνώρισης, εκδόσεις Πόλις, Αθήνα 1997
--------------------------------------------------------------------------------
[1] Μετάφραση: Φιλήμων Παιονίδης, 1997 Αθήνα εκδόσεις Πόλις
[2] Τσαρλς Ταίηλορ, σελ. 183 Πολυπολιτισμικότητα. Εξετάζοντας την πολιτική της αναγνώρισης, 1997 Αθήνα εκδόσεις Πόλις
[3]Ibidem.
[4]ibid., p. 185
[5]ibid., p. 186
[6] ibid., p. 187 |
;)
Προφιλ 